Libertarische denkers: Ayn Rand (2)

We zetten ons onderzoek naar Ayn Rand’s ideeën voort en richten onze blik nu naar gebieden als psychologie en ethiek. Psychologie staat voor haar bijna gelijk met denkpsychologie. Wanneer men in haar geschriften het woord “gevoelens” aantreft mag men wedden dat het in veroordelende of sarcastische zin zal zijn. En dit terwijl toch de ganse moderne psychologie (die de objectivisten uiteraard met één handzwaai terzijde schuiven) benadrukt dat precies het onderdrukken van de gevoelens grotendeels schuld heeft aan de weinig benijdenswaardige toestand waarin de westerse mens zich op psychologisch gebied bevindt. Zelfs Ayn Rand’s leerling, de psycholoog Nathaniel Branden, is van zijn oorspronkelijk, door Ayn Rand’s geïnspireerd hyperrationalisme afgestapt en is meer belang en waarde aan de gevoelens gaan hechten. Maar goed, wie het daarmee niet eens is zal ik wellicht niet in enkele regels overtuigen, dus we laten dat onderwerp vallen.

Wat ik niet zomaar laat vallen is de veelbetekenende uitspraak dat het niet nodig is alwetend te zijn om zekere kennis te bezitten. Ik zou daartegenover stellen dat alles met alles samenhangt in het heelal. Iets echt kennen betekent dus die samenhang volledig doorgronden, tot in het oneindige. Om praktische redenen hakken we vroeg of laat de redeneerketen ergens door en vinden we dat het wel volstaat. Maar daardoor vervangen we tevens onze zekerheid door een waarschijnlijkheid. Wie totaal zekere kennis wil, zou de totale samenhang van alles met alles moeten doorgronden en dus met niets minder dan alwetendheid mogen tevreden zijn. Een zeer waardevol en fundamenteel onderscheid in de psychologie is genot-pijn. Ayn Rand vermeldt dit onderscheid, om het vervolgens vlug te moraliseren, door het te doen verwijzen naar het begrip “leven”. Leven is de hoogste waarde, zo luidt het, en wanneer je genot ervaart betekent dit dat je op de goede weg bent, wanneer je pijn voelt niet. Met bepaalde restricties (een genezingskuur of een training kunnen zeer pijnlijk zijn) is dit juist. Maar wat als er nu toch een conflict komt tussen leven en genot, doordat bijvoorbeeld verder leven om een of andere reden te pijnlijk blijkt te zijn? Dan bemerken we dat Ayn Rand kiest voor het leven (de hedonisten, die voor het genot kiezen, worden scherp veroordeeld), maar dat ze in praktijk nochtans zelfmoord niet afkeurt, evenmin trouwens – terloops vermeld – als abortus en het vernietigen van niet-menselijk (dierlijk en plantaardig) leven. Het waarom van dit alles wordt, voor zover ik weet, niet duidelijk gemaakt. In verband met zelfmoord wordt wel ergens beweerd dat het niet om leven als dusdanig gaat, maar om “leven als mens” (- menswaardig leven?). Maar waarom iemand die hevig lijdt nu plots niet meer “als mens” zou leven is terug niet duidelijk.

Dus de mens moet als mens leven en het middel dat hem daarbij ter beschikking staat is het verstand. Een rationeel mens heeft een doel, dat doel is productief werken. Slaagt hij daarin, dan is het resultaat fierheid, zelfwaardering. Hier kan ik weinig tegen aanvoeren, behalve dat dit niet mijn waarden zijn. Overmatige nadruk op doelgerichtheid en productiviteit kan alleen geschieden ten koste van het bewustzijn van (en de appreciatie voor) wat ìs, een misschien ietwat pedant lijkend onderscheid, dat ons echter – om maar iets te noemen – een verklaring geeft voor de systematische destructie van de natuur en de ecologische ramp waar we wellicht op afstevenen. En die zelfwaardering verdient ook enkele woordjes extra commentaar. Onze handelingen kunnen door anderen beoordeeld worden. Wij kunnen goed- of afgekeurd worden en op die goed- of afkeuring kunnen wij positief of negatief reageren. Wij kunnen ook een (pseudo-) individualistische reactie hebben en zeggen: “Ik heb jullie beoordeling niet nodig, ik zal mezelf wel beoordelen”. Wie zo reageert doet echter weinig meer dan het beoordelingsschema, dat van de anderen afkomstig is, in zich opnemen. Hij splitst als het ware zichzelf in twee delen, een deel dat oordeelt en een deel dat beoordeeld wordt. Het alternatief is duidelijk: niet oordelen! Handel en aanvaard de resultaten van je handelwijze. Bij een volgende gelegenheid zul je uiteraard met de resultaten van je huidige handelwijze rekening houden, maar daar blijft het bij. In de plaats van zelfbeoordeling komen zelfkennis en zelf acceptatie.

En het eerste wat aanvaard moet worden is wel datgene waarvoor Ayn Rand nooit iets anders dan scheldwoorden gebruikt: “irrationele grillen”, doch wat we meer nuchter en neutraal als “impulsen van binnenuit” kunnen bestempelen. Elke impuls waarbij men louter gevoelsmatig reageert op een persoon, een schilderij, een natuurfenomeen of doodgewoon het idee van een lekker etentje wordt door Ayn Rand een irrationele gril genoemd. Het is jammer dat iemand die zo hoog oploopt met “de realiteit” niet de sereniteit kan opbrengen om in te zien dat dit ook “realiteit” is, meer bepaald dan (vanuit menselijk standpunt bekeken) realiteit “binnenin”. Ik verwijs hier met name naar de Oosterse denkwijze, waarin dit idee van de realiteit die zich doorheen de individuele mensen uit sterk au sérieux genomen wordt en de grondslag vormt voor technieken om tot bewustzijn te komen.

Het bewustzijn (en hier ben ik dan zo vrij in een notedop iets van mijn eigen visie te geven) kan trouwens beschouwd worden als een soort scherm tussen de impulsen van binnenuit en de uiterlijke realiteit. Bij dieren gebeurt het contact tussen de twee meer automatisch en rechtstreeks. Bij de mens is stilaan een bufferzone gegroeid waarbij wat van beide zijden binnenkomt eerst grondig gefilterd, opgeslagen of gewoon teruggestoten wordt. Het resultaat is meer veiligheid en “rationaliteit”, maar ook een verlies aan gewaarwordingsintensiteit en diepte.

Ayn Rand is een verwoede voorstander van de vrije-wilsdoctrine, de theorie volgens dewelke de mens “vrij” over zijn daden beslist of kan beslissen. Het zoeken naar oorzaken, die deze daden bepaald zouden hebben, wordt dus verworpen. Uiteraard gaat ze ook hierin zeer ver. Aangeboren ideeën of waarden worden totaal verworpen en zelfs het idee dat er factoren kunnen zijn die het gedrag ook maar beïnvloeden blijkt ze niet of nauwelijks te aanvaarden. Alle waarden die de mens erop nahoudt heeft hij nu of vroeger vrij gekozen. Ook dit probleem – het beroemde probleem van de vrije wil vs. het determinisme – kan hier uiteraard niet grondig besproken worden. Laat ik alleen aanstippen dat, wanneer de mens een keuze maakt, hij dit wellicht niet in het wilde weg doet; hij heeft er bepaalde gronden voor. Nu denk ik dat het zin heeft deze gronden (de manier waarop ze met elkaar in botsing komen, elkaar versterken, uitschakelen, enz.) te zien als echte oorzaken van zijn keuze. Ik meen dus m.a.w. dat oorzaak en gevolg op het psychische vlak spelen, net zo goed als op het materiële. Ik meen dus dat het psychologisch determinisme aanvaard moet worden.

En dan datgene waarvoor Ayn Rand zo beroemd of berucht geworden is: haar ophemeling van het egoïsme en haar veroordeling van het altruïsme. De mens is een doel op zichzelf. Hij moet leven met het bereiken van zijn rationeel eigenbelang als het morele doel van zijn leven. In tegenstelling tot wat wellicht bij niet-libertariërs zal opkomen, voel ik niet de minste verontwaardiging bij het lezen van een dergelijke zin. Wel vraag ik me af of het woordje “moet” hier veel zin heeft. Lapidair uitgedrukt: als iemands eigenbelang hem niet voldoende aanspreekt opdat hij het zou trachten te realiseren ook zonder dat wij hem daartoe verplichten, wat voor een gek “eigenbelang” is dat dan wel? En inderdaad zien we vaak (ik spreek uit eigen ervaring) het schouwspel van objectivisten die je trachten te overtuigen dat je eigenbelang anders is dan je zelf dacht. Wanneer een theorie leidt tot de gevolgtrekking dat A beter het eigenbelang van B kan bepalen dan B zelf, zou ik toch suggereren dat er iets fout mee loopt. Bovenal zou ik vermoeden dat wat A als het eigenbelang van B definieert doodgewoon het eigenbelang van hemzelf (A) is.

Mijn eigen voorstel zou erin bestaan eenvoudig de termen egoïsme (en dus eigenbelang) en altruïsme te laten vallen en het begrip “waarden” centraal te stellen. En dan is het wel duidelijk dat jouw waarden alleen door jou kunnen vastgesteld worden of uit jouw gedrag kunnen blijken.

In een volgend en laatste stukje tenslotte zullen we het vooral hebben over Ayn Rand’s maatschappijvisie. Daarin zullen we eindelijk iets positiever kunnen zijn. Alhoewel…