euflagred.jpgOnlangs zijn tien nieuwe lidstaten toegetreden tot de Europese Unie. En als alles volgens plan verloopt komen Roemenië en Bulgarije daar binnen drie jaar ook bij. Tijdens de jaren 2001, 2002 en 2003 maakten journaliste Irene van der Linde en fotografe Nicole Segers een reis langs de nieuwe buitengrenzen van de uitgebreide Europese Unie. Die is ruim vijfduizend kilometers lang en begint in het uiterste noorden van Finland aan de grens met Noorwegen en eindigt in het uiterste zuiden van Bulgarije aan de grens met Turkije. Segers fotografeerde het grensgebied en zijn inwoners, Van der Linde beschreef ontmoetingen met een bonte verzameling mensen: rendierherders, boeren, zigeuners, studenten, monikken, burgemeesters, anarchisten, grenswachters, nationalisten, smokkelaars, illegalen. Vaak zijn het mensen die de grens in de loop van hun leven zagen verschuiven tussen diverse landen.

Juichen deze mensen de grens toe of vervloeken ze haar juist? Wat betekent Europa voor hen en wat betekenen zij voor Europa? De antwoorden in het boek lopen sterk uiteen. Heel wat inwoners van de nieuwe Oostgrens van Europa leven in onzekerheid en staan bijzonder sceptisch tegenover de uitbreiding. Ze waren zo hoopvol na de val van het communisme en de Muur maar hun lot is er al die jaren niet op verbeterd, integendeel. Velen onder hen verloren hun baan en hunkeren nostalgisch naar de zekerheden van het verleden, anderen zijn in greep van nationalistische sentimenten of willen verhuizen naar het Westen. Alleen enkelingen hebben zich op via corruptie, smokkel en mensenhandel kunnen opwerken en verdienen nu massaal veel geld waarmee ze zich luxeproducten uit het Westen aanschaffen. De enigen die in deze gebieden werkzekerheid hebben zijn de grenswachters. In grensbewaking is de Europese Unie al blijkbaar jarenlang fors aan het investeren.

De bewoners van de meeste oostenlijk gelegen gebieden van de nieuwe Europese Unie hebben een laag welvaartspeil. De verwachtingen waren nochtans hoog gespannen maar blijkbaar kregen ze vooral te maken met bureaucratische regels die het leven juist nog moeilijker maakte dan het voordien al was. Zo mogen de rendierherders in het Noorden van Finland hun dieren niet meer slachten in de sneeuw alhoewel dat een traditie is van honderden jaren oud. In Letland mogen ze geen koeien meer melken met de hand, maar kleine boeren kunnen zich geen melkmachine veroorloven. In Roemenië moeten de verlieslijdende mijnen dicht waarmee de laatste werkplaatsen verloren gaan. Nog moeilijker aan te pakken is het regelrechte racisme dat bijvoorbeeld bestaat tegenover de Roma-zigeuners in Tsjechië, Slowakije, Hongarije, Roemenië en Bulgarije. Ze zijn met een kleine tien miljoen en velen onder hen leven in krotten in de modder. De foto’s van Nicole Segers spreken hier boekdelen en doen de lezer inzien welk een reusachtige inspanning de Europese Unie zal moeten leveren om die mensen een beter bestaan te verschaffen.

Irene van der Linde beschrijft het probleem van de Samen, de Lappen, de Setu, de Roethenen, de Daciërs en ander minder bekende volkeren die worstelen met hun identiteit en rekenen op Europa om hun taal, traditie en cultuur te kunnen behouden. Ze hopen op erkenning en bescherming vanuit Brussel maar dat zet dan weer kwaad bloed bij de andere inwoners. In Estland en Letland zijn er dan weer ressentimenten tegenover de vroegere Russische meederheid in sommige steden. De nieuwe Europese buitengrens zorgt ook voor een splitsing tussen volkeren die vroeger over diverse Oost-Europese landen verspreid leefden. In de tijd van de Sovjet-Unie stelden die grenzen niet veel voor maar nu is het pas een echte grens. Voor wie erbinnen valt is er hoop voor de anderen niet. Negatief is ook dat de uitbreiding van de Europese Unie een einde heeft gemaakt aan de spontaan ontstane markten die sinds de val van het communisme tussen de nieuwe lidstaten en hun oostelijke buren opbloeiden in daarvoor slapende grenssteden.

poolseboeren.jpg“Brusselse politici beloven dat hier geen Ijzeren Gordijn zal komen. De praktijk is anders. De nieuwe muur staat meedogenloos in de steigers”, zo schrijft Irene Van Der Linde in haar beschrijving van de Pools-Russische grens, maar dit is van toepassing op zowat gans de nieuwe buitengrens. Het is een poging om illegalen buiten te houden maar dat lijkt een illussie. Wie echt in nood is, vlucht. Zo beschrijft de auteur de smokkelroutes in het zuiden van Polen waarlangs Afghanen, Pakistanen, Koerden, Irakezen, Syriërs, Vietnamezen en talloze anderen de weg naar ‘het beloofde Europa’ vinden (de smokkelaars verdienen 200 dollar per illegale immigrant!). Ze beschrijft de corruptie onder Slowaakse grenswachters die wat bijverdienen door de ogen dicht te knijpen. Maar het lijkt me een begin. Europa investeert intussen verder in middelen en mensen om de grens te sluiten, in 2004 ruim 250 miljoen euro. Fort Europa dat zoveel politici met woorden afwijzen is dus in volle opbouw. En dat zal onder druk van steeds xenofobere Europese kiezers in de toekomst nog toenemen.

Wie dit boek leest beseft dat we ‘het einde van Europa’ met de laatste uitbreiding nog niet bereikt hebben. Roemenië en Bulgarije zullen er op termijn moeten bijkomen. Maar wat dan met de inwoners van Rusland, Wit-Rusland, Oekraïne en Moldavië (dat na aansluiting van Roemenië aan de buitengrens zal liggen)? Uit het reisverslag van de auteurs blijkt dat daar een onvoorstelbare armoede en uitzichtloosheid heerst. Het verleden heeft bewezen dat armoede en uitzichtloosheid de belangrijkste oorzaken zijn voor conflicten, spanningen en nationalistische barbaarsheid. In die zin heeft Europa er alle baat bij om haar grenzen niet definitief te verankeren maar perspectief te bieden en te streven naar meer intense vormen van samenwerking, en met het oog op haar demografische ontwikkeling, ook naar bepaalde vormen van legale migratie.

Het boek is niet alleen inhoudelijk sterk maar is ook bijzonder mooi uitgegeven. De foto’s van Irene Segers vormen een meerwaarde. Wat Irene van der Linde in haar tekst beschrijft, vindt in het foto-essay zijn weerslag: migratie, worstelende kleine boeren, armoede en werkloosheid, leeglopende stadjes, bergen waar smokkelaars en kluizenaars een onderkomen vinden, oude culturen, idealisten die de verlatenheid opzoeken. Segers richt zich in haar werk vooral op de sfeer van de omgeving, op de details uit de alledaagse werkelijkheid die symbool staan voor grotere thema’s. Ze interesseert zich voor de verborgen geschiedenissen die in het beeld besloten liggen. In de Kunsthal in Rotterdam is de tentoonstelling Het einde van Europa van Nicole Segers te zien tot en met 29 augustus 2004. Voor meer info: http://www.kunsthal.nl.

Irene van der Linde en Nicole Segers, Het einde van Europa, Lemniscaat, 2004, 429 blz.

Zie ook:

Deze recensie verscheen eerder op: liberales.gif

Liberales verstuurt wekelijks een gratis nieuwsbrief met interviews, essays en boekbesprekingen. Inschrijven kan op www.liberales.be.