Friedrich Hayek, overleden op 23 maart 1992, op 92 jarige leeftijd, was de grootste sociaal wetenschapper van de twintigste eeuw. Ten tijde van zijn dood, heeft zijn fundamentele manier van denken het systeem van John Maynard Keynes – zijn grootste rivaal van deze eeuw – verdrongen in de strijd, die sinds de jaren 30 aan de gang was, om de acceptatie van economen en het beleid van regeringen.

Hayek’s ideeën, die hem in 1974 een Nobel prijs bezorgden, beïnvloedden Reagan’s aanbodzijde beleid en Margaret Thatcher’s privatiseringsprogramma. Hij is nu (samen met Milton Friedman) de meest gerespecteerde econoom in Oost Europa. Het belangrijkste is dat zijn ideeën zijn bevestigd door de gebeurtenissen in de afgelopen jaren. Zijn analyses van socialistische en niet-socialistische samenlevingen zijn verbazingwekkend juist gebleken bij de ondergang van het communistische Oost Europa.

Hayek’s invloed gaat echter verder dan het economische vlak. Gedurende de laatste decennia, is zijn systeem van denken – gebouwd op de ideeën van David, Hume, Adam Smith, en andere Schotse denkers uit de achttiende eeuw – doorgedrongen in wetenschappelijke werken. Hij heeft niet alleen de hedendaagse economie, politieke wetenschappen, en de filosofie beïnvloed, maar ook de sociologie, psychologie, en antropologie. En zijn invloed wordt ieder jaar groter.

In de jaren 40 en 50, waren Freud en Keynes de namen waarmee gegoocheld werd. Geen enkele doorsnee geleerde twijfelde aan de basis geldigheid van hun systemen. De weinige schrijvers die beargumenteerden dat de ideeën van Freud en Keynes theoretisch fout waren, of niet gestaafd werden door empirische tests, werden beschouwd als zonderling. Nu vindt het omgekeerde plaats.

Hayek’s werk komt voort uit de fundamentele visie van de klassieke economie en politieke wetenschap die Hayek "spontane orde" (spontaneous order) noemt. Dit evolutionaire principe (eerder al verkondigd in 1705 door Bernard Mandeville) schrijft de ontwikkeling van de samenleving en de economie toe aan wat Adam Ferguson – een collega van David Hume en Adam Smith – noemde "menselijke actie, maar geen menselijk ontwerp", maar beter bekend is als "de onzichtbare hand" van Adam Smith.

Hayek heeft dit principe flexibel en praktisch toegepast op verschillende omstandigheden van het moderne leven. En leidde van dit principe het logische gevolg af dat omdat iedere verzameling van omstandigheden anders is, het van veraf vaststellen van beleid gewoonlijk inferieur is aan het nemen van besluiten door directe belanghebbenden. Op deze inzichten, samen met een rotsvast vertrouwen in de waarde van persoonlijke vrijheid bij wet, bouwt Hayek consistent zijn politieke en economische systeem.

Hayek’s centrale punt met betrekking tot beleid is dat economische activiteiten niet effectief gepland en gecoördineerd kunnen worden door een centraal bureau. Socialisme mislukt onvermijdelijk door de onmogelijkheid van zelfs de grootste computers om effectief gegevens over voorkeuren, mogelijkheden en omstandigheden van individuen en groepen te verzamelen en te analyseren. Alleen een systeem van gedecentraliseerde besluitvorming en op ruil gebaseerde samenwerking – "de onzichtbare hand" (invisible hand) – is geschikt voor een moderne complexe economie.

Hayek leerde ons dat vooruitgang voortkomt uit een evolutionair proces van "ontdekking" waarin een verscheidenheid van bedrijven en consumenten experimenteren met een groot aantal activiteiten waarmee men naar winst zoekt.

Journalisten plakten gewoonlijk het etiket "conservatief" op Hayek. Maar één van zijn meest krachtige geschriften is getiteld: "Waarom Ik Geen Conservatief Ben" (Why I Am Not a Conservative). Hij stelde dat conservatieven tegen verandering zijn en voor autoriteit, maar hij niet. In plaats daarvan, gaf hij – evenals Milton Friedman – de voorkeur aan het etiket "liberaal", in de betekenis die het had in Groot-Brittannië aan het begin van de negentiende eeuw.

Hayek was pragmatisch en ondogmatisch, en zijn oordelen waren in het algemeen gematigd. De voornaamste uitzondering was zijn stelling dat een land niet slechts "een beetje" socialistisch kan zijn, en dat er geen "middenweg" is tussen socialisme en vrij ondernemerschap. Hij geloofde dat elk element van het socialisme de neiging heeft zijn tentakels uit te spreiden tot het de hele samenleving verziekt heeft.

Hayek’s oordeel bleek in de meeste opzichten juist te zijn. Zijn voorspelling uit de jaren dertig met betrekking tot de vooruitzichten van het socialisme bleek helemaal correct te zijn. Gelukkig, leefde Hayek lang genoeg om de bevestiging van zijn analyse te kunnen zien in Oost-Europa.

Een moeilijk element in Hayek’s denken is zijn schijnbare verwerping van geplande verandering van beleid. Maar Hayek was niet tegen iedere bewuste sociale verandering. Uiteraard beschouwde hij het vormgeven aan algemene, onpartijdige, op wetten gebaseerde regels voor menselijk handelen als misschien wel de meest belangrijke en uitdagende taak in de samenleving. Hij wilde enkel pas sociale veranderingen nadat we eerst onze uiterste best hebben gedaan om er zeker van te zijn dat er geen verborgen voordelen zijn in schijnbaar niet functionerende of irrelevante gewoonten of systemen.

Hume volgend, vertelt Hayek ons dat we nooit kunnen weten hoeveel waardevolle en belangrijke gewoonten en systemen zich hebben ontwikkeld. Vandaar dat hij hoopte dat we onze oude gebruiken het voordeel van de twijfel zouden geven, en misschien zelfs een beetje meer. Zijn zienswijze kan worden samengevat met de uitdrukking die aan Robert Frost wordt toegeschreven: Haal nooit een hek neer totdat je weet waarom het neergezet is.

Een typische stuk van Hayekianisme tot slot: Nadat Hayek de Nobel prijs had gewonnen schreef hij dat de prijs nooit toegekend zou mogen worden op het gebied van de economie. Zijn reden? Als een persoon eenmaal de prijs gewonnen heeft, zal aan hem of haar ongetwijfeld zijn of haar mening worden gevraagd over onderwerpen die buiten zijn of haar expertise gebied liggen. En te vaak geven winnaars antwoorden op zulke vragen. Er is een grote kans dat zulke antwoorden schade veroorzaken omdat ze als verklaring van een expert worden gezien, terwijl ze niets anders zijn dan de mening van een leek. Hayek’s persoonlijke bescheidenheid, weergegeven in dit voorbeeld van de Nobel prijs, is een essentieel onderdeel van zijn afschuw van de "Noodlottige misvatting" (The Fatal Conceit)-de titel van zijn laatste boek – dat de kracht van redeneringen van knappe koppen in staat zou zijn om naar eigen inzicht de samenleving met succes opnieuw te in te richten.

© 1996, The Independent Institute.

Julian L. Simon, de schrijver van het bovenstaande artikel is op 8 februari 1998 overleden, hij was professor of business aan de Universiteit van Maryland en medewerker van het Independent Institute, en is auteur van het boek Population Matters.

Vertaling door Jeroen M. Slot

GERELATEERDE ARTIKELENMEER VAN DEZE AUTEUR