Moslims hebben nood aan kritisch denken – Irshad Manji

Manji bepleit een liberale reformatie en een hernieuwd respect voor vrouwen en religieuze minderheden.

Irshad Manji is een Canadese journaliste en een lesbische feministe. Alhoewel ze een gelovige moslim is keert ze zich onbevreesd tegen de misdaden en de hypocrisie van de zichzelf benoemde leiders van haar religie. Met haar boek Het Islamdilemma sluit ze zich aan bij de groeiende groep moslima’s die de onderdrukking van de vrouw in de moslimwereld aanklagen. Het boek is een soort open brief waarin ze de moslims oproept tot ‘kritisch en onafhankelijk denken’. Manji bepleit een liberale reformatie en een hernieuwd respect voor vrouwen en religieuze minderheden. Met haar boek beoogt de auteur dat moslims in gans de wereld de basis van hun geloof herzien. Het Islamdilemma is thans te koop in Nederland en België. Dirk Verhofstadt had een exclusief interview met Irshad Manji in Antwerpen.

Irshad Manji met Dirk Verhofstadt

Wat is het probleem met de Islam?

Irshad Manji: Het probleem van de islam vandaag is het feit dat moslims de heilige teksten letterlijk interpreteren. Dat bestaat natuurlijk ook bij christenen, joden en zelfs boeddhisten maar in de islam is het de heersende stroming. Wij moslims, zelfs hier in het Westen, geloven dat de Koran die na de Thora en de Bijbel kwam daarom de laatste en meest perfecte wil van God is. Zelfs heel wat gematigde moslims zeggen dat de Koran het meest heilige boek is. Het is een soort God 3.0 en er zal nooit een betere versie komen. Het is niet alleen een superioriteitsgevoel maar ook een gevaarlijke houding, want het verhindert dat moslims mistoestanden die gebeuren onder de vlag van de islam, bekampen. Moslims moeten niet kritisch denken maar gewoon geloven. We zijn nooit in staat geweest om onszelf vragen te stellen bij de Koran.

Wat moet er dan in de hedendaagse islam veranderen?

Irshad Manji: We hebben dringend nood aan een ‘Operation Ijtihad’. De islam is niet altijd zo bekrompen geweest als vandaag. Tijdens de ‘Gouden jaren’ – tussen de 9de en de 11de eeuw – bestond er in de islam een traditie van onderzoek en kritisch denken. Zo waren er bijvoorbeeld in Cordoba in Spanje meer dan 70 bibliotheken, het was een van de meest culturele centra’s in de middeleeuwen. De moslimbeschaving in Europa bereikte zelfs een hoogtepunt in de 12de eeuw, in de tijd van de filosoof Averroës of Ibn Rushd. Ijtihad is de islamitische traditie van kritisch denken en onafhankelijk redeneren. We moeten dit herontdekken om de islam aan te passen aan de 21ste eeuw. Dit lijkt me vooral mogelijk onder de moslims in het Westen, omdat ze hier genieten van de vrijheid van meningsuiting zonder gevaar voor represaille. De islamitische reformatie zou moeten beginnen in het Westen. Ik bedoel hiermee geen militaire reformatie, maar een beweging naar een meer individuele benadering van de islam zodat we onze traditionele manier van kritisch denken herontdekken en herwinnen.

Je verwijst ook naar de ideeën van de Peruaanse ontwikkelingseconoom Hernando de Soto. Wat is het belang van die ideeën?

Irshad Manji: Een centraal element in de ‘Operatie Ijtihad’ is het stimuleren van de vrijheid en ondernemingszin van moslima’s door het verstrekken van kleine leningen. De kernidee is dat men vrouwen de mogelijkheid moet geven om een eigen zaak te beginnen, zodat ze zelf bezittingen kunnen verwerven, en met die middelen kunnen ze hun eigen kinderen onderwijzen. Ze kunnen dan eigen scholen oprichten, wat nu bijvoorbeeld gebeurt in sommige delen van Kabul. Als vrouwen hun eigen middelen hebben, zullen ze zelf de Koran kunnen lezen. Dan zullen ze verzen ontdekken in de Koran waarover de imams hen nooit iets verteld hebben. Zo zegt de Koran dat vrouwen het recht hebben om over de voorwaarden van hun huwelijk te onderhandelen. Maar aan vrouwen werd over deze verzen nooit verteld. Dit zou hen toelaten de teksten van de Koran zelf te interpreteren.

Je noemt jezelf een ‘muslim-refusenik’. Wat betekent dit?

Irshad Manji: Dat betekent niet dat ik het verwerp om moslim te zijn. Maar ik weiger me aan te sluiten bij een leger van robots in naam van Allah. In feite gaat mijn boek over zelfkritiek. Het wil moslims over gans de wereld aanzetten om een einde te maken aan schendingen van de mensenrechten tegenover vrouwen en religieuze minderheden in naam van de islam. Mijn boek is ook een oproep om een einde te maken aan het antisemitisme, die geen basis kent in de bepalingen van de Koran.

Ben je gelovig?

Irshad Manji: Ik ben niet echt religieus maar ik denk dat ik wel spiritueel ben. Er zijn bepaalde islamitische rituelen die ik wel doe. Zo vast ik tijdens de Ramadam omdat het mij karakter, discipline en empathie met de armen bijbrengt. Dat zijn waarden waar ik in geloof. Ik geef ook ‘zakat’ volgens het systeem van liefdadigheid van de islam. Wie rijkdom heeft staat een deel van zijn rijkdom af aan diegenen die niets hebben. Deze overdracht van rijkdom is een manier om de sociale ongelijkheid te corrigeren. Ik geef tegenwoordig zelfs meer dan wat van mij als moslim verwacht wordt. Maar ik bid niet op de gebruikelijke manier van de moslims. Ik heb dat wel gedaan, tot ik in de twintig was, maar dan realiseerde ik mij dat dit bidden niets meer is dan een betekenisloos ritueel. Ik doe dit op mijn manier en met meer betekenis want ik geef veel om mijn relatie met God. Eigenlijk heb ik meer spontane gesprekken met mijn schepper. En ten slotte weiger ik de pelgrimtocht naar Mekka te doen zolang Mekka joden en christenen op haar grondgebied weigert. Ik moet niet religieus zijn om mij een oprechte moslim te voelen.

Nahed Selim, een Nederlandse schrijfster met Egyptische roots, stelde in haar boek ‘De vrouwen van de profeet’ dat heel wat bepalingen in de Koran door mannen geïnterpreteerd worden om vrouwen te onderdrukken. Ga je daarmee akkoord?

Irshad Manji: Tal van interpretaties van de Koran gebeurden inderdaad door mannen. Maar dit is niet altijd het geval geweest. Tijdens de ‘Gouden jaren’ van de islam participeerden de vrouwen veel meer in de samenleving. Mijn hoop is dat we de poort naar de Ijtihad kunnen heropenen. Ik ben niet geïnteresseerd in een terugkeer naar de imperialistische neigingen van de moslims en het idee dat moslims superieur zouden zijn ten opzichte van andere mensen zoals het geval was in die periode. Maar ik wil wel terug naar de tijd van vrij onderzoek en kritisch denken.

Homoseksualiteit is niet toegelaten in de islam. Hoe kan je jouw openlijke homoseksualiteit verzoenen met je geloof?

Irshad Manji: Ik ben openlijk lesbisch, dat is waar, maar ik ben niet arrogant. Ik kan zelfs aanvaarden dan mijn schepper mijn homoseksualiteit ziet als een zonde, maar alleen hij kan dat beoordelen. Moslims die dat verwerpen moeten zelf eens goed de bepalingen lezen waarin ze zelf dagelijks geloven. De Koran zegt dat alles wat God heeft gecreëerd ‘uitstekend’ is en dat niets van wat God heeft gemaakt ‘zinloos’ is. Als de schepper mij niet wenste te maken, als lesbische, waarom heeft hij dan niemand anders in mijn plaats gemaakt? En aangezien de Koran zo expliciet zegt dat God doelbewust een enorme verscheidenheid over de hele wereld heeft gemaakt, vraag ik me af hoe mijn criticasters hun veroordeling van homoseksualiteit kunnen verdedigen? En weet je wat? Ik heb hun goedkeuring niet nodig. Het kan mij niet schelen of ze mij aanvaarden als lesbische of niet. Het kan mij niet schelen, want zij zijn niet de scheidsrechters van mijn leven.

Kan de islam overeenstemmen met het principe van de scheiding tussen religie en staat?

Irshad Manji: Om eerlijk te zijn, ik weet het niet. De Koran zegt niet wat voor soort regering een staat moet hebben. Als men ervan uitgaat dat de tekst van de Koran geheel of gedeeltelijk het Gods woord is, en het feit dat daar niets over instaat, betekent dat het vrij mag worden ingevuld. De mens mag dat dus zelf bepalen, dat hij creatief mag zijn en dat hij het vrij mag interpreteren. In theorie kan de Islam dus wel overeenstemmen met het principe van scheiding tussen religie en staat. Maar de realiteit blijft het een probleem. Het is de reden waarom ik met belangstelling de situatie in Irak en Afghanistan volg waar men nieuwe grondwetten heeft ingevoerd. In beide landen hebben ze vrouwenrechten geïntroduceerd en in het geval van Irak zelfs het recht om niet in de islam te geloven. Maar zullen rechtbanken in die landen onafhankelijk genoeg zijn om te beseffen dat de interpretatie van sharia door de mens en niet door God wordt gemaakt? Ik weet het antwoord niet, de tijd zal dit uitwijzen.

In Frankrijk hebben ze een wet goedgekeurd die de overheidsvertegenwoordigers en leraars in publieke scholen verbied om hoofddoeken en andere opvallende religieuze tekenen te dragen. Wat is jouw mening hierover?

Irshad Manji: Als Noord-Amerikaanse (Manji woont in Canada, nvdv) denk ik niet dat het een misdaad is om jezelf te uiten als een gelovige. Zolang je maar niet de basisrechten van andere mensen schendt. Zolang het hun vrije keuze is moeten mensen kunnen dragen wat ze willen dragen. Het echte probleem is dat in te veel gevallen het dragen van een hijab geen vrije keuze is. De hijab wordt aan vrouwen opgelegd door mannen, door hun vaders, broers en echtgenotes. Uit een enquête, die werd afgenomen enkele dagen voor de goedkeuring van de wet in Frankrijk, blijkt dat de meerderheid van de vrouwen het verbod op de hijab ondersteunen. Niet omdat ze tegen dat kledingstuk op zich zijn, maar omdat ze het geweld en de intimidaties door mannen verwerpen. Heel wat moslims zien hun vrouw als een bezit, een eigendom. Vrouwen in dit deel van de wereld hebben de keuze om voor zichzelf te denken. In teveel delen van de moslimwereld, ook de moslimgemeenschappen in het Westen, hebben ze die keuze niet. Ik wil mijn eigen keuzes maken.

Zien moslims hun vrouwen als ondergeschikt of minderwaardig?

Irshad Manji: Ja, ik denk dat de meeste moslims dit wel doen. Moslimvrouwen zitten in een ondergeschikte positie. Veel van die vrouwen zien zichzelf niet als ondergeschikt, maar dragen een hoofddoek omdat ze zich dan waardige mensen voelen. Ze willen zich beschermen tegen de blikken en oordelen van mannen. Maar als vrouwen zich dan echt zo waardig voelen, waarom laten ze dan toe om zich van kop tot teen weg te steken, waarom beschermen ze zichzelf tegen de blikken van mannen? Zouden juist mannen hun instinct en dierlijk gedrag niet moeten inhouden. Het is een vraag waar ik nog nooit een bevredigend antwoord heb op gekregen door een moslimvrouw. En ik zal die vraag blijven stellen. We hebben dringend een operatie ‘Ijtihad’ nodig om moslimvrouwen te bevrijden van hun ondergeschikte status.

Veel mensen in de Arabische wereld zijn tegen Israel. Wat is jouw mening over deze houding?

Irshad Manji: Ik ben een tijd naar een ‘madressa’, een islamitisch religieuze school, geweest. We leerden er vooral twee zaken: dat vrouwen inferieur en dat joden onbetrouwbaar zijn. Tijdens mijn bezoek aan Israel in de zomer van 2002 zijn mijn ogen opengegaan. De meeste moslims die zich verzetten tegen het bestaan van een onafhankelijke joodse staat zijn beïnvloed door de propaganda over het Palestijnse leed. Ik ontken niet dat de Palestijnen enorm hebben geleden. Maar zij waren niet alleen het slachtoffer van Israël maar ook van hun eigen leiders. In de jaren 1937 en 1938 verwierpen de Palestijnse autoriteiten elk voorstel voor een onafhankelijke Palestijnse staat zonder dat ze daarvoor de eigen bevolking raadpleegden. Was dat democratisch? Of neem het feit dat heel wat Arabische landen de strijd tegen Israël steunen maar zelf geen enkele steun bieden aan de Palestijnen. De wet in Libanon verbiedt dat Palestijnen een eigendom bezitten of een full-time job hebben. Na de eerste Golfoorlog heft Koeweit 300.000 Palestijnen uitgewezen omdat hun leider Arafat Saddam Hoessein steunde. En zo bestaat er heel wat hypocrisie in de Arabische wereld. Ik hoop dat steeds meer Europeanen zich hier openlijk over uitspreken en zowel het islamitisch als Israëlisch extremisme veroordelen.

In heel wat Europese landen zijn de rechtse partijen succesvol. Ze zijn tegen vreemdelingen en tegen moslims in het bijzonder. Hoe sta je tegenover deze evolutie?

Irshad Manji: Het is een spijtige evolutie. Maar ook westerlingen moeten stoppen met zichzelf te censureren en te zwijgen over de moslims. De Koran mag niet langer letterlijk genomen worden door moslims en multiculturalisme mag niet langer letterlijk genomen worden door niet-moslims. Amin Malouf, de Arabisch-Franse schrijver heeft het mooi verwoord toen hij zei: ‘Tradities verdienen respect in de mate waarin zijzelf respectvol zijn’. We kunnen eremoorden, religieuze besnijdenissen, gedwongen huwelijken of andere onderdrukkingen van de vrouw niet langer toelaten. Sommigen zeggen: dit is onze cultuur! Maar dit kan geen excuus zijn. Mensen moeten hun verantwoordelijkheid opnemen. Ik verwerp rechtse partijen trouwens niet alleen omdat ze immigranten haten maar ook omdat ze homoseksuelen en alleenstaande moeders verwerpen.

En wat als je boek in het Arabisch wordt vertaald? Wat zullen de reacties dan zijn?

Irshad Manji: (lachend) Om eerlijk te zijn, ik denk niet dat ik een Arabische uitgever zal vinden. Maar ik zal wel een Arabische versie van mijn boek op mijn website plaatsen tegen het einde van dit jaar. En ik ga ook proberen om in de Arabische wereld audiocassettes te verspreiden, maar dan wel clandestien. Als Khomeini zijn revolutionaire ideeën zo kon verspreiden, waarom zou een jonge moslima uit het Westen dat dan niet kunnen?

Ben je niet bang voor je leven?

Irshad Manji: (ernstig) Helemaal niet. Thuis in Toronto heb ik een gesofisticeerd beveiligingssysteem, kogelvrije ramen en een bodyguard en dit op aanraden van de politie. Ik ben helemaal niet bang, omdat ik voel dat ik dit om de juiste redenen doe. Ik denk niet dat ik hierdoor zal sterven, maar als ik dan toch sterf, dan kan ik zeggen dat ik heel blij ben dat ik geleefd heb voor een groot doel.

Interview door Dirk Verhofstadt

Dit artikel verscheen eerder op:

Liberales verstuurt wekelijks een gratis nieuwsbrief met interviews, essays en boekbesprekingen. Inschrijven kan op www.liberales.be.