Nietzsches weerklank in nazi-Duitsland – Jaap Hagen

Friedrich Nietzsche

Wie leest vandaag nog Friedrich Nietzsche? Wie hecht nog belang aan die ondoorgrondelijke filosoof die verwerpelijke begrippen als ‘Übermensch’, ‘Untermensch’ en ‘Herrenmoral’ in de westerse denkwereld introduceerde? Wie wil zich nog verdiepen in denkbeelden die door de nazi’s werden uitvergroot tot het leidmotief van hun beweging? De Nederlandse politicoloog Jaap Hagen promoveerde op zijn proefschrift over ‘een schimmel op de gedachten van Nietzsche’ aan de Universiteit van Leiden. Het resultaat is een lijvig boekwerk onder de titel Nietzsches weerklank in nazi-Duitsland waarin de auteur op zoek gaat naar de al dan niet vermeende overeenstemming tussen het gedachtegoed van Nietzsche en de gruwelijke praktijken van de nazi’s. Voor alle duidelijkheid, het boek geeft net zoals tal van andere boeken over deze moeilijke filosoof, geen duidelijk en coherent beeld van Nietzsches denken. Dat is ook de bedoeling niet. Wat de auteur beoogt, is nagaan of en hoe Nietzsche invloed heeft gehad op het nazisme en of hij het bedenkelijk filosofisch vaderschap van het nazisme op zich kan nemen.

Op de kaft van het boek staat een intrigerende foto afgedrukt. Uiterst links zien we Adolf Hitler die in het nieuw gebouwde Nietzsche-museum vanop afstand naar de buste van Friedrich Nietzsche kijkt. De blik van de Führer is niet die van een doorsnee bezoeker of bewonderaar. Het is alsof Hitler Nietzsche uitdaagt tot een duel. Een duel van de toenmalige dictator tegenover de meest invloedrijke filosoof van de 19de eeuw. Zo is het boek ook opgevat: als een duel tussen de doener en de denker. Maar de vraag of de ene de andere geïnspireerd en overwonnen heeft, blijft ook na lezing van dit boek onbeantwoord. Nietzsche kon niet bevroeden dat 33 jaar na zijn dood een extreemnationalistische partij de macht zou grijpen. De vraag is of hij dit gewenst zou hebben en zo ja of het nazisme de beweging was die Nietzsche volgens zijn denkbeelden als kind geadopteerd zou hebben? Voor velen is die vraag onbetekenend, maar wie lessen wil trekken uit de geschiedenis en antwoorden wil krijgen op de vraag hoe het ondenkbare toch mogelijk werd, is dit belangrijk. Want ook morgen zullen nieuwe filosofen denkbeelden ontwikkelen die – met of tegen hun zin – kunnen leiden tot de meest onwaarschijnlijke toestanden.

Adolf Hitler zelf noemde Friedrich Nietzsche de belangrijkste filosoof voor het nazisme. Nietzsche was weliswaar niet meer geheel ‘modern’, maar in de nieuwe behoeften van de tijd zou Rosenberg, de supervisor van de nazi-ideologie, moeten volzien. Het lijkt alsof de nazi’s zich van Nietzsches filosofie ‘bedienden’ om hun eigen handelen een zekere beschaafdheid te geven. Dat de nazi’s zich beriepen op uitspraken en denkbeelden van Nietzsche is een feit. Het meest sprekende voorbeeld is allicht te vinden bij de invloedrijke naziejurist Hans Frank die in een toespraak in Krakau, de vroegere Poolse hoofdstad vlakbij Auschwitz, verklaarde dat Nietzsche niet de klassenstrijd maar de rassenstrijd als beslissend naar voor schoof. Later refereerde hij ook naar Nietzsche die schrijft over de noodzaak van een ‘schonungslose Vernichtung aller Entartenden und Parasitischen’. Ook Rosenberg zelf putte uit het werk van Nietzsche die verkondigde dat ‘alleen wat levenskrachtig is in staat zou zijn waarden te scheppen’ en daar was in de ogen van Rosenberg alleen het nationaal-socialisme toe in staat. Ook de nazi-ideoloog Richard Oehler, die een neef was van Nietzsche, wijst op diens wil om een heersende klasse te telen: ‘Die Deutschen sollen eine herrschende Kaste züchten’. Hier ligt de nazistische ‘rechtvaardiging’ voor de vernietiging van ontaard en parasitair leven dat later concreet werd met de eliminatie van geestelijk gehandicapten, joden, zigeuners, homoseksuelen en andere ‘minderwaardigen’. Waarbij de grondgedachte dat ‘het leven maar echt zin krijgt in oorlog’ dramatisch realiteit werd.

Het hoeft dan ook niet te verwonderen dat tot vandaag Nietzsche gekoppeld wordt aan het nazisme. Een visie die ook door niet-nazi’s tijdens en na de oorlog onderschreven werd. Het is dan ook de verdienste van Jaap Hagen om andere meningen aan bod te brengen die Nietzsche als het ware denazificeren. Maar of ze daarin slagen en het bij het rechte eind hebben, blijft evenwel twijfelachtig. Zowel voorstanders, tegenstanders als neutrale onderzoekers van Nietzsches werk trachten hun gelijk te halen uit zijn vaak complexe en niet-coherente denkwijzen en teksten. Om hun stellingen te ondersteunen citeren ze uit zijn werk maar zoals de vaak sarcastische Duitse schrijver Kurt Tucholsky ooit stelde kan men met dergelijke citaten – zeker met die van Nietzsche – alle kanten uit. ‘Sage mir was du brauchst, und ich will dir dafür ein Nietzsche-Zitat besorgen’.

Alvast op twee essentiële punten verschilt de filosofie van Nietzsche met het nationaal-socialisme: zijn afkeer van de staat en zijn erkenning van het individualisme – de Übermensch neemt immers zijn eigen leven ter hand zoals verwoordt in de woorden ‘amor fati’. Het nazisme geloofde daarentegen in de volledige onderwerping van het individu aan de staat, het volk en het ras. Daarvoor verachtte het elke vorm van individualisme en verwachtte het de onvoorwaardelijke loyauteit en totale conformiteit van de mens, anders moest hij ertoe gedwongen worden. Of Nietzsche zich ooit zou hebben kunnen (en willen) conformeren met een vaststaand politiek systeem – in casu het Duizendjarige Rijk – is hoogst twijfelachtig. Het zou trouwens botsen met zijn geloof in de eeuwige wederkeer zoals verwoordt in zijn boek Also sprach Zarathustra.

Nietzsche leefde in een ander tijdperk. Of hij ooit de geestelijke leiding van het nazisme zou genomen hebben is onzeker, wellicht onwaarschijnlijk. Wat wel vaststaat is dat de nazi’s gretig gebruikmaakten van zijn fundamenteel geloof in de ongelijkheid tussen mensen. Maar de Übermensch, die voor Nietzsche juist het toonbeeld was van de mens die zichzelf verwerkelijkt, werd door de nazi’s al snel het doel van de noodzakelijke en desnoods met geweld afgedwongen conformiteit binnen een denken waarin het pure en onbezoedelde Duitse volk, juist als volk superieur werd geacht ten aanzien van alle andere volkeren. Dat neemt niet weg dat Nietzsche er verwerpelijke ideeën op nahield en die tot in het extreme ook uitwerkte en verkondigde. Voor lezers en andere belangstellenden van het werk van Friedrich Nietzsche is dit boek een must.

Jaap Hagen, Nietzsches weerklank in nazi-Duitsland, Aspekt, 2003, 286 blz.

Dit artikel verscheen eerder op:

Liberales verstuurt wekelijks een gratis nieuwsbrief met interviews, essays en boekbesprekingen. Inschrijven kan op www.liberales.be.