Het lijkt zo simpel. “Het libertarisme is een politieke filosofie die gebaseerd is op…
Het lijkt zo simpel. “Het libertarisme is een politieke filosofie die gebaseerd is op individuele vrijheid. Het individu heeft het recht om met zijn leven, lichaam en eigendom te doen en te laten wat hij wil. Geen enkel individu of collectief mag geweld, dwang of fraude initiëren tegen een ander of zijn eigendom”.
Afgaande op deze tekst (die op de achterkant Van de Vrijbrief prijkt), zou het doel van het libertarisme een samenleving zijn waarin alle geweld of dwang is uitgebannen. Is dat werkelijk het doel van het libertarisme?
Libertariërs denken niet in collectivistische termen. Een samenleving is volgens het libertarisme niet meer en niet minder dan een verzameling individuen. Zo bezien heeft een libertarische samenleving geen overkoepelend doel; alleen individuen hebben doelen. Wat is het doel van de meeste individuen, inclusief de meeste libertariërs? Vrijheid? Het ontbreken van dwang? Dat lijkt me vrij moeilijk. Wanneer mensen denken aan het doel van hun leven, denken zij eerder in termen van geluk, met anderen worden, aan een bepaald gevoel of een geestestoestand. Vrijheid (politieke vrijheid, waar we het hier over hebben) is geen gevoel of geestestoestand. Voor individuen is (politieke) vrijheid geen doel op zich: het is een middel tot een hoger doel, een doel dat zich het makkelijkst laat omschrijven als geluk.
Omdat, zoals gezegd, een samenleving volgens het libertarisme niet meer is dan een optelsom van de individuen die er deel van uitmaken, zou het logisch zijn als het doel van het libertarisme niet een samenleving is waarin individuen gevrijwaard zijn van geweld of dwang, maar een samenleving waarin alle individuen die er deel van uitmaken zo goed mogelijk in staat zijn om te streven naar geluk. (Hierbij ga ik er even vanuit dat mensen een vrije wil hebben en dat het dus niet mogelijk is om een samenleving te creëren die alle mensen geluk- kig maakt).
Toegegeven, het libertarisme kenmerkt zich doordat het er vanuit gaat dat het ontbreken van geweld of dwang nu juist een essentiële voorwaarde is voor geluk. Daarom zien libertariërs er geen bezwaar in om te stellen dat dat het doel is van een libertarische samenleving. Toch maakt het wel degelijk een groot verschil of je vrijheid (het ontbreken van geweld of dwang) als een middel ziet of als een doel.
Een voorbeeld. Stephan van Glabbeek heeft in eerdere Vrijbrieven twee manieren uiteengezet waarop een sociaal-zekerheidsstelsel op vrijwillige basis (zonder dwang of geweld) zou kunnen worden verwezenlijkt. Maar stel nu dat onverhoopt zou blijken dat in een libertarische samenleving geen sociaal-zekerheidsstelsel van de grond komt, en dat groepen mensen in miserabele leefomstandigheden terecht komen? Stel dat in de praktijk een zekere dwang (een beperkte inkomstenbelasting bijvoorbeeld) nodig zou zijn om een sociaal- zekerheidsstelsel te kunnen handhaven? Geconfronteerd met dit gegeven (of met deze stelling), zullen libertariërs een keuze moeten maken: óf kiezen voor een maatschappij zonder enige vorm van dwang en zonder sociaal-zekerheidsstelsel, óf voor een maatschappij met enige vorm van dwang en met een sociaal-zekerheidsstelsel. Volgens mijn be- nadering van het libertarisme kan in deze situatie de libertariër zich niet beroepen op het simpele gegeven dat dwang per definitie verkeerd is (omdat het strijdig is met vrijheid) en dat daarom de voorkeur moet worden gegeven aan de eerste keuze. De libertariër moet op zijn minst rekening houden met de mogelijkheid dat de libertarische oplossing in een bepaalde situatie niet de voorkeur verdient, omdat de niet-libertarische oplossing beter overeenkomt met het streven naar individueel geluk.
Wellicht blijkt het in de praktijk zo te zijn dat libertarische oplossingen altijd de voorkeur verdienen boven niet-libertarische oplossingen, maar dit moet dan wel van geval tot geval worden aangetoond (1).
En daarin zit het verschil tussen een libertarisme met als doel vrijheid (de uitbanning van dwang of geweld) en een libertarisme met als doel individueel geluk. Bij de tweede benadering is de waarde van vrijheid geen dogmatisch uitgangspunt. De waarde van vrijheid (van het ontbreken van dwang of geweld in een bepaalde situatie) moet worden aangetoond. En zo hoort het ook, want vrijheid is geen “intrinsieke waarde”: het is alleen een waarde voorzover het bijdraagt aan individueel geluk. Ik denk dat een libertarisme dat uitgaat van individueel geluk als doel, en vrijheid als een belangrijk middel daartoe, een creatiever, empirischer, reëler libertarisme zal zijn dan een libertarisme dat bij voorbaat, zonder verdere argumentatie, alles wat naar dwang ruikt van tafel veegt.
(1) Het is uiteraard mogelijk om à la Ayn Rand te redeneren, dat de mens een individu is dat gekenmerkt wordt door vrije wil, en dat dwang daarom objectief gezien tegenstrijdig is met de natuurlijke manier waarop de mens functioneert. Het is echter maar de vraag of dit zo is; het zou best zo kunnen zijn dat een zekere mate van dwang helemaal niet strijdig is met de menselijke natuur. Ayn Rand heeft dit mijns inziens nooit afdoende aangetoond. Dit is een punt dat dringend nadere aandacht behoeft.