In de moslimwereld zijn vrouwen vaak de laatste schakel in een lange keten van onderdrukten.
In de moslimwereld zijn vrouwen vaak de laatste schakel in een lange keten van onderdrukten. Daarbij wordt dikwijls de religie gebruikt om de vrouw af te schrikken en te intimideren. In haar boek De vrouwen van de profeet laat Nahed Selim zien dat het beroep dat door mannen op de koran gedaan wordt vaak misplaatst is. Daarvoor heeft de auteur de koran goed bestudeerd en probeert ze de vaak dichterlijke en cryptische omschrijvingen om te zetten in een hedendaags woordgebruik. Nahed Selim trekt traditionele interpretaties van de koran in twijfel en vraagt zich af wat de koran vrouwen in deze tijd te bieden heeft. Ze gaat terug naar de tijd van Mohammed om de betekenis van allerlei voorschriften te doorgronden. Nahed Salim werd in 1953 geboren in Egypte en werkt momenteel als vertaler-tolk. Ze schrijft regelmatig columns voor NRC Handelsblad en Opzij. Eerder publiceerde ze de opvallende roman Brieven uit Egypte. Haar nieuw boek, De vrouwen van de profeet, is belangrijk in de actuele discussie over de positie van de vrouw in de islam. Dirk Verhofstadt had een interview met haar in Amsterdam.
Je bent geboren in Egypte. In de inleiding van je boek schrijf je dat het leven voor vrouwen in Egypte dertig jaar geleden radicaal anders was dan tegenwoordig. Kan je dat toelichten?
Nahed Selim: In die tijd waren er veel minder religieuze groeperingen en hadden ze veel minder invloed op het dagelijks leven. Nasser voerde een socialistisch beleid dat gericht was op de emancipatie van zowel mannen als vrouwen. Dat was na de dekolonisering en men streefde toen naar modernisering en secularisering. Er bestond toen ook een daadwerkelijke scheiding tussen kerk en staat, er was veel openheid en niemand droeg een hoofddoek behalve dan op het platteland.
Hoe is dat allemaal veranderd?
Nahed Selim: Wel van die modernisering kwam niet veel terecht. De mensen wilden een beter leven maar dat kwam er niet echt behalve voor een kleine elite aan de top. Maar de echte schok kwam bij de nederlaag van Egypte in de Zesdaagse Oorlog tegen Israël dat toen alle steun kreeg van het Westen. Die nederlaag betekende een ommekeer in de moderne geschiedenis van Egypte en de ganse Arabische wereld. Vanaf dan zijn religieuze groeperingen zoals de Moslimbroederschap begonnen aan hun opmars. Op de muren verschenen slogans als ‘Islam is the solution’ en men verkondigde dat men moest terugkeren naar de wortels van de islam en de traditie. Eerst kregen ze invloed op scholen en universiteiten. Er ontstonden allerlei verenigingen die banden hadden met die religieuze groeperingen. Uiteindelijk zijn ze ook doorgedrongen in het overheidsapparaat en kregen ze invloed op het leven van de mensen. Daarbij keerden ze zich vooral tegen de verworvenheden die de vrouwen hadden bereikt.
In een andere passage beschrijf je hoe je als kind op vakantie ging naar Alexandrië om er te gaan zwemmen in de zee. En dat dit plots niet meer mocht.
Nahed Selim: Ja, dat was in 1965. Als kind ging ik vaak zwemmen maar op een dag werden we hiervoor bekritiseerd vanuit religieuze hoek. Dat was heel pijnlijk want wij waren opgegroeid in een heel liberaal milieu. Vrouwen en meisjes mochten echter niet langer in badkleding rondlopen zodat we ook niet meer konden zwemmen. En hoe ouder ik als vrouw werd, hoe meer deuren voor me toegingen en beperkingen werden opgelegd.
Hoe ben je in Nederland terecht gekomen?
Nahed Selim: Dat was bij toeval. Eigenlijk wilde ik film studeren in Frankrijk maar ik kreeg er geen verblijfsvergunning. Via een Nederlandse vriendin ben ik dan in Nederland terecht gekomen. De eerste twee jaar heb ik allerlei jobs gedaan om wat geld te verdienen. Als arbeidster aan de lopende band, als schoonmaakster, enzovoort. Nadien ben ik gaan studeren aan de filmacademie en nog later ging ik aan de slag als vertaler-tolk. Ik woon nu al 23 jaar in Nederland.
Waarom heb je dit boek geschreven?
Nahed Selim: Omdat ik mij zorgen maak over de situatie van de moslimvrouwen in Europa. Want ook hier hebben de orthodoxe moslims een machtspositie veroverd. Meer nog, ik merk in Nederland zelfs een algehele acceptatie van de minderwaardige positie van de vrouw binnen de islamitische gemeenschap. Als ik daar kritiek op had dan werd ik daar vreemd voor bekeken, in de zin van ‘dat is toch jullie cultuur?’ Zowat 15 jaar geleden werd ik gecontacteerd door Teleac dat toen programma’s maakte ter bevordering van de integratie van Marokkaanse en Turkse vrouwen. Ik stelde voor om te praten over voorbehoedsmiddelen, over studiemogelijkheden, over kansen op de arbeidsmarkt, allemaal zaken die echt belangrijk zijn. Maar dat vonden ze veel te revolutionair. In de plaats daarvan maakten ze lullige programma’s zoals hoe je een strippenkaart kan kopen op de tram. Blijkbaar was dat het meest verregaande dat je aan een allochtone vrouw kon vertellen. Ik heb altijd de ambitie gehad om zaken te veranderen voor de vrouw zodat ze een waardig leven kan leiden net als de man. Met mijn boek wil ik aantonen dat mannen de koran gebruiken om hun dominante positie veilig te stellen. Dat ze de koran gebruiken om de vrouw af te schrikken en te intimideren. Ik wil ermee zeggen dat iedere mens capaciteiten heeft om zich te ontwikkelen en dat je de koran niet mag gebruiken om dit aan vrouwen te ontzeggen. Men mag vrouwen niet gevangen zetten in een leven van 14 eeuwen geleden.
Moslims zijn dus niet verplicht om de bepalingen in de koran letterlijk te nemen?
Nahed Selim: Inderdaad. De voorschriften in de koran hoorden thuis in een bepaalde tijd en in een bepaalde cultuur. Maar die tijd en cultuur zijn al lang voorbij. Ze zijn gewoon achterhaald. Mij gaat het eerder over de geest van de religie en de persoonlijke invulling ervan voor je eigen leven. De koran is geen wetboek en kan ook niet als een wetboek gebruikt worden.
Ben je zelf gelovig?
Nahed Selim: Ik denk het wel. Maar ik voel me meer verwant met de mystiek van de islam. De mystiek en de filosofie is het beste dat de islam heeft voortgebracht en niet de theologie of de orthodoxe interpretatie ervan. Ik voel me meer verwant met de internationale Soefibeweging. (De Soefibeweging legt de nadruk op het universele in alle religies en op de algemene broederschap. Het uitgangspunt is dat alle godsdiensten een gemeenschappelijke kern hebben. De godsdiensten worden opgevat als verschillende wegen die alle tot hetzelfde doel leiden: de bewustwording van onze goddelijke afkomst en bestemming. Hierbij worden man en vrouw gelijkwaardg geacht; nvdv).
Er woedt in het Westen een felle discussie over een verbod op hoofddoeken voor vertegenwoordigers van de overheid en voor leerlingen in openbare scholen. Staat in de koran dat vrouwen een hoofddoek moeten dragen?
Nahed Selim: Neen dat staat niet in de koran. De verplichting om een hoofddoek te dragen volgt uit één welbepaalde interpretatie door Ibn Abbas, een tijdgenoot van de profeet Mohammed, van het woord ‘zinat’. Dat woord betekent sieraad, opsmuk, make-up of andere zaken die de schoonheid van een vrouw accentueren. Ibn Abbas heeft dat geïnterpreteerd als schoonheid in het algemeen en stelde dat alle lichaamsonderdelen van de vrouw met uitzondering van het gezicht en de handen bedekt zouden moeten worden in het openbaar. Maar dat klopt niet. Ik zie in die tekst over de sieraden geen rechtvaardiging voor het opleggen van een burka, een chador, een nikaab of zelfs maar een hoofddoek. Die verplichting berust op bedrog, verdraaiing en misinterpretatie van de koran.
Heb je zelf ooit een hoofddoek gedragen?
Nahed Selim: Nooit. Ik gruwel ervan. Het gaat niet alleen over een stuk stof maar over het ganse idee erachter. Voor orthodoxe moslims is het lichaam van de vrouw een ‘schande’ en moet het daarom bedekt worden. Daaruit blijkt een grote minachting voor de vrouw. Welnu, ik zie mezelf of mijn uiterlijk niet als een schande. Integendeel ik zie mezelf als evenbeeld van God. Hoe kan men een schepsel dat God gezegend heeft met verstand minachten? Dat is een totale misinterpretatie.
In de voorbije maanden waren er in Frankrijk, België en Nederland betogingen van moslimmeisjes en vrouwen die opkomen voor het recht om de hoofddoek te mogen dragen. Ze zeggen dat dit hun eigen keuze is. Klopt dit?
Nahed Selim: Ik betwijfel sterk of dit hun eigen keuze is. Ik weet dat in heel wat families de hoofddoek wordt opgedrongen aan de dochters vanaf acht of negen jaar. Ik kan mij niet indenken dat een kind met zo een hoofddoek wil rondlopen. Kinderen willen maar één ding en dat is hetzelfde zijn als andere kinderen. Dat ze met die hoofddoek moeten afwijken van anderen vinden ze helemaal niet prettig. Meisjes die zo’n hoofddoek van jongsaf aan moeten dragen zijn er op hun zestiende zo aan gewend dat het een onderdeel van henzelf is geworden. Dat noem ik echter geen vrije keuze maar een opgelegde gewoonte.
Wat is dan de betekenis van die hoofddoek?
Nahed Selim: De hoofddoek is eigenlijk een onderdeel van een heel pakket van orthodox islamitische zeden die uitgaan van de minderwaardigheid van de vrouw tegenover de man. Dat de vrouw totaal gehoorzaam moet zijn aan haar vader, haar broers en later aan haar man. Dat haar enige taak bestaat in de voortplanting en het verder zetten van de familienaam. De hoofddoek heeft als bijproduct ook een hele cultuur teweeg gebracht. Namelijk de cultuur dat men in de moslimwereld alleen respect heeft voor vrouwen die zich zoveel mogelijk bedekken. En dat respect wordt afgemeten aan de mate waarin de vrouw zich daaraan onderwerpt. Dat betekent dat vrouwen die zich daar niet aan houden, of ze nu gelovig zijn of niet, geen respect verdienen. Dat betekent dat men vrouwen die schaars gekleed lopen mag lastig vallen, zoals zo vaak gebeurt. Gans deze cultuur heeft geleid tot drama’s zoals beschreven in het boek Ontsnapt uit de hel van Samira Bellil die het slachtoffer werd van groepsverkrachtingen. Hoe kunnen we in het West Europa van de 21ste eeuw leven met ganse steden en wijken waar op die manier gedacht wordt?
Tijdens een lezing over ‘Rotterdam, vrouwvriendelijke stad’ stelde je dat ‘als vrouwen aan de macht waren de wereld een stuk veiliger zou zijn, want vrouwen zijn aanzienlijk minder gewelddadig dan mannen’. Meen je dat echt?
Nahed Selim: Daar ben ik van overtuigd. Kijk naar alle geweldplegingen, mishandelingen en verkrachtingen. Kijk naar al dat georganiseerd geweld zoals terrorisme en oorlog. De aanstokers en daders zijn bijna steeds mannen. Waarom doen mannen dat? Is het een aangeboren drift of een kwestie van opvoeding? Ik weet het niet. Maar ik weet wel dat om hier iets aan te veranderen het goed zou zijn dat meer vrouwen deelnemen aan het beleid zodat ze mee vorm kunnen geven aan onze samenleving.
Een andere uitspraak is dat de grootste problemen van de grote steden niet alleen de criminaliteit en het geweld op straat zijn, maar vooral het verborgen geweld binnenshuis. Is dat zo, ook hier in Nederland?
Nahed Selim: Ja. Als tolk kom ik vaak in contact met migranten die aan de de rand van de samenleving staan. Het is afschrikwekkend hoeveel geweld daar voorkomt. Vrouwen worden geslagen en ook kinderen zijn vaak het slachtoffer van huiselijk geweld. Er zijn natuurlijk ook autochtonen die hun vrouw slaan maar daar is het eerder een uitzondering. Bij veel Marokkaanse en Turkse gezinnen is het de regel. Ik weet goed wat ik zeg want ik zie die vrouwen in opvangcentra en blijf-van-mijn-lijf huizen waar ze na mishandeling in het gezin naar toe vluchten. Ik denk dat er een volledige omslag moet komen in het denken van de doorsnee migranten.
Mag een moslim zijn vrouw slaan?
Nahed Selim: Volgens vers 4:34 van de koran wel. Die zegt: ‘Maar zij van wie jullie opstandigheid vrezen, vermaant haar, laat haar alleen in bed en slaat haar’. Elke vrouw die zichzelf en de koran serieus neemt, moet zich bij het lezen hiervan verraden voelen. Juist daarom zeg ik dat we ons niet letterlijk aan die teksten moeten houden. Misschien was het 14 eeuwen geleden ‘normaal’ dat vrouwen geslagen werden maar nu kunnen we dat niet meer accepteren. Hetzelfde met de slavernij. Dat was toen ook heel gewoon maar is niet meer van deze tijd.
Hetzelfde ook met de bepalingen over seksualiteit.
Nahed Selim: Vers 2:223 van de koran stelt: ‘Uw vrouwen zijn een akker voor u, zo komt dan door uw akker zoals gij maar wilt’. Dit geeft alle seksuele macht aan de man over de vrouw. Ook die tekst kan je maar begrijpen als je terug gaat in de tijd. Wat we van die tekst weten is dat vrouwen in de Medina gans andere seksuele gewoontes hadden dan de mannen en vrouwen die uit Mekka kwamen. Na een tijd trouwden ze onderling en gingen de mannen uit Mekka bepaalde eisen stellen aan hun vrouwen. De vrouwen waren het daar niet mee eens en gingen naar de profeet om zich te beklagen. In eerste instantie wou de profeet hen gelijk geven. Maar de mannen hadden met de invoering van de islam al heel wat voorrechten moeten afstaan. De islam dreigde voor hen veel te pro-vrouwelijk te worden. De profeet veranderde toen van mening en gaf de mannen gelijk want hij vreesde hun aanhang te verliezen.
Islamkenners stellen dat de koran een verbetering inhield voor het lot van alle mensen en vooral van vrouwen ten opzichte van de pre-islamitische periode. Klopt dat?
Nahed Selim: Ja en neen. In sommige stammen hadden vrouwen een behoorlijke status maar in andere dan weer niet. Zo was het voor de islam bij bepaalde stammen gewoon om babymeisjes levend te begraven. Dat heeft de islam verboden. Ook inzake erfenissen was het een verbetering voor vrouwen. Voor de islam kregen alleen mannelijke erfgenamen een deel, sindsdien ook de vrouwen. Maar stilaan zijn de mannen de koran zodanig gaan interpreteren dat ze hun voordelen konden behouden. Bijvoorbeeld met die hoofddoek. Maar ook de scheiding in leefruimte tussen mannen en vrouwen en het feit dat vrouwen het huis niet uitmochten en dat ze niet mochten uit werken. Terwijl dat allemaal niet in de koran staat. Mannen hebben het woord van de profeet aangepast om hun voordelen te behouden.
Is de slechte positie van de vrouw in de islam dan niet te wijten aan het absolute monopolie van mannen op het gebied van de theologie?
Nahed Selim: In het begin was er één uitzondering, namelijk Aisja, een van de vrouwen van de profeet die tot lang na zijn dood leefde en een van belangrijkste vertellers van de overleveringen (van de woorden en handelingen van de profeet) is. Maar na haar dood werden vrouwen steeds meer gedwongen om zich terug te trekken uit het openbare leven en zich nog enkel bezig te houden met huishoudelijke taken. Het bestuderen van de koran is nu een absoluut voorrecht van de mannen.
Hoe belangrijk is de maagdelijkheid in de islam?
Nahed Selim: De koran heeft het geheel niet over de maagdelijkheid. Er wordt alleen gesteld dat seksualiteit binnen het huwelijk moet plaats vinden. Aanvankelijk was maagdelijkheid niet zo heel belangrijk. Kijk naar de profeet, van al zijn vrouwen was er maar één maagd en de anderen niet. Blijkbaar was dat toen niet zo belangrijk. Nu zeggen imams van wel. De eis tot maagdelijkheid maakt dat meisjes gevangen zitten tot hun huwelijk. De ouders ervaren hun dochter als een last die men overal vandaan moet houden om ze als maagd te kunnen uitleveren aan een man.
Je wijst ook op de nefaste impact van de bruidschat die in de moslimcultuur nog zeer gebruikelijk is. Waarom is zo een bruidschat nefast?
Nahed Selim: Er worden nog steeds exorbitante bedragen betaald. Dat gaat over 10.000 euro en meer naargelang de vrouw en haar status. Maar eigenlijk is het fout dat er betaald wordt om een vrouw te verkrijgen. Het zorgt ervoor dat de vrouw in een minderwaardige positie blijft ten opzichte van de man. Als je zoveel voor een vrouw hebt moeten betalen voor een vrouw dan eis je ook gehoorzaamheid. Alsof de man daarvoor zijn hele leven aanspraak kan maken op haar gratis huishoudelijke en seksuele diensten. Dat is niet goed. Menselijke relaties mogen niet bepaald worden door geld. Bruidschatten zouden moeten afgeschaft worden want het is een miserabel surrogaat voor een echt partnerschap en wederzijds respect tussen man en vrouw. Een goed huwelijk bestaat pas als de twee partners echt om elkaar geven.
De indruk bestaat dat moslims hier vaak orthodoxer zijn dan in hun land van herkomst.
Nahed Selim: Dat klopt. Maar moslims komen vaak terecht in subculturen, in ghetto’s en wijken in Nederland waar de sociale controle groot is. Hun ideeën zijn al 20 tot 30 jaar onveranderd terwijl hun landgenoten dit stadium al lang voorbij zijn. Persoonlijk denk ik dat een verbod op de hoofddoek kan helpen. Veel vrouwen hebben zin om mee te doen met het westers Europese leven maar durven de stap niet te zetten omdat ze bang zijn om afgewezen te worden door hun omgeving. Misschien kan een verbod op de hoofddoek de sociale controle verminderen en de aanpassing aan de westerse gewoontes bevorderen? Het zou alvast bijdragen tot de acceptatie van het secularisme en een betere integratie.
In je boek schrijf je dat de echte tegenstander van de traditie de kennis is. Wat bedoel je daarmee?
Nahed Salim: Wie echt gelooft in de absolute waarde van de koranteksten kan niet relativeren. Het gaat vaak om migranten die weinig onderwijs en otwikkeling hebben genoten of in een achtergestelde sociale positie zitten. Voor hen is de traditie het enige criterium voor hun eigen waarde. Traditie is de plaag van de armen.
Zijn moslimscholen een goed systeem om kennis over te dragen?
Nahed Selim: Neen, absoluut niet. Ik ben bevreesd voor het moslimonderwijs dat we nu in Nederland kennen. Want welke islam wordt daar onderwezen? De orthodoxe strekking die vasthoudt aan criteria die al 14 eeuwen voorbij zijn en die geen vooruitgang wil maar teruggang. Kinderen zien de feitelijke ongelijkwaardigheid tussen mannen en vrouwen thuis op die scholen alleen maar bevestigd. Zo kweek je een generatie die totaal geen aansluiting meer heeft met de Nederlandse samenleving. Ik denk dat ouders die hun kinderen naar een moslimschool sturen een enorme fout maken. Hun hoofdzorg zou moeten zijn dat hun kinderen meer toekomstkansen krijgen maar daar gebeurt het tegenovergestelde. Moslimscholen belemmeren de integratie omdat integratie uiteindelijk berust op het begrijpen van de basisnormen en waarden waarop de westerse samenleving gebaseerd is. Ik denk aan de seculiere samenleving met de scheiding van kerk en staat en de gelijkwaardigheid van mannen en vrouwen. Dat zijn zaken die men in islamitische scholen ondergraaft.
Hoe wordt er les gegeven in islamitische scholen? Zitten jongens en meisjes er door elkaar zoals in de meeste scholen?
Nahed Selim: Neen, die zitten gescheiden. Meisjes aan de ene kant en jongens aan de andere kant. En de meeste leraressen dragen een hoofddoek. Maar gevaarlijker is het feit dat er vooral geredeneerd wordt vanuit traditioneel orthodoxe ideeën. Als je de leerlingen vraagt wat ze het belangrijkste vinden, de islam of de Nederlandse samenleving, dan zeggen ze de islam. De religieuze programma’s worden geimporteerd uit de landen van herkomst waar ze geschreven zijn door aanhangers van de Moslimbroederschap en andere orthodoxe groeperingen. Die passen helemaal niet bij de Nederlandse samenleving. En daarbij moet je ook weten dat dit niet alleen gesubsideerd wordt door de Nederlandse samenleving maar ook vanuit Saoudi Arabië en andere orthodoxe moslimlanden.
Hoe sta je tegenover de Arabisch Europese Liga van Abou Jahjah?
Nahed Selim: In het begin had ik gehoopt dat het een beweging zou zijn die zich zou concentreren op de emancipatie van de allochtone jeugd. Maar dat is niet het geval. Ze bevordert helemaal niet de integratie van de allochtonen. Integendeel, ze streeft naar apartheid waardoor de verschillen tussen allochtonen en autochtonen nog groter worden. Het is helemaal niet in het belang van de allochtonen om zich af te splitsen van de Nederlandse samenleving. Abou Jahjah volgt ook de letterlijke interpretatie van de koran, dus weten we dat hij de vrouw beschouwt als een minderwaardig wezen.
Hebben we nood aan een soort derde feministische golf?
Nahed Selim: Dat vind ik een heel goed idee. We hebben in de islam verschillende stromingen en interpretaties gekend. Wat echter nog ontbreekt is een feministische stroming. Het zal ook nodig zijn dat vrouwen hun krachten bundelen want de tegenkrachten in de moslimwereld zijn enorm.
Wat hoop je met dit boek te bereiken?
Nahed Selim: In de eerste plaats hoop ik hiermee het beeld van de moslimvrouw te veranderen. Moslimvrouwen worden immers op vele gebieden uitgebuit, maar vooral op het gebied van liefde, waardering en seksualiteit. En juist daarover werd tot nu toe het meest gezwegen. In de tweede plaats richt ik mij tegen het cultuurrelativisme. Het zijn immers vaak linkse partijen in West Europa die moslimvrouwen in de steek laten door voortdurend te roepen dat ze vast moeten houden aan hun eigen cultuur. Ik hoop dat ze inzien dat dit niet werkt. Eigenlijk zijn ze hypocriet want waarom gunnen ze zichzelf de emancipatie en de gelijkwaardigheid van man en vrouw maar ontzeggen ze dit aan moslimvrouwen? Die hebben daar ook recht op.
| Deze recensie verscheen eerder op: |  |
Liberales verstuurt wekelijks een gratis nieuwsbrief met interviews, essays en boekbesprekingen. Inschrijven kan op www.liberales.be.